Wyrażenie homo sovieticus pojawiło się po raz pierwszy na Zachodzie w latach sześćdziesiątych XX w., ale na dobre weszło do języka w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych za sprawą rosyjskich emigrantów – m.in. Aleksandra Zinowiewa i Michaiła Hellera. To Aleksander Zinowiew rozpowszechnił pojęcie homo sovieticus. W Polsce stało się ono znane dzięki publikacjom ks. Józefa Tischnera, który poświęcił problemowi człowieka sowieckiego dwa artykuły.

Topos nowego człowieka jest obecny w naszej kulturze od starożytności. Nawiązywali do niego również bolszewicy. Wiele myśli rozwijanych w starożytności przez Platona oddziaływało później na ideologię marksistowską.

Marksizm stworzyli wspólnie Karol Marks i Fryderyk Engels. Ten pierwszy opracował teorię o czynnikach wpływających na transformację społeczną – materializm historyczny. Engels zajął się metodologią – sformułował główne założenia materializmu dialektycznego. Twierdzili, że kapitalizm jest ostatnim etapem rozwoju społeczeństwa klasowego i upadnie w wyniku rewolucji społecznej. Powstanie społeczeństwo bezklasowe. Wszystkie te przemiany przyniosłyby ostatecznie człowiekowi wolność. Rewolucyjne postulaty Marksa i Engelsa nie miały początkowo bezpośredniego przełożenia na społeczeństwo. Część z nich przejęły w swoich programach partię liberalne i konserwatywne. Dopiero rewolucja bolszewicka pozwoliła na wcielenie ich w życie.

Po rewolucji bolszewickiej zagadnienia budowy nowego człowieka i społeczeństwa pozostawały poza zainteresowaniami Włodzimierza Lenina. Na dobre zaczęły być podnoszone w czasach Józefa Stalina i socrealizmu. Szybka likwidacja analfabetyzmu w Rosji Sowieckiej służyła propagowaniu ideologii komunistycznej jako pierwszego etapu w formowaniu nowego człowieka. Dzięki temu indoktrynacja mogła postępować szybciej. Ogromną rolę odegrała w tym procesie literatura, a także sztuka. Homo sovieticus to zbiór określonych cech, które wykształciły się w mieszkańcach ZSRR. Określał to, co działo się w społeczeństwie sowieckim – jak funkcjonują obywatele sowieccy i jaki jest ich stosunek do państwa. Homo sovieticus to człowiek bezgranicznie oddany nowemu ustrojowi, państwu i partii.

Aleksander Zinowiew w książce Homo sovieticus i Michaił Heller w publikacji Maszyna i śrubki. Jak hartował się człowiek sowiecki opisali kolejne etapy kształtowania się człowieka sowieckiego. Kieruje się on określonym systemem wartości i schematami myślenia, ma poczucie współuczestnictwa we władzy. Przejawiany przez niego stan umysłu wynika z dostosowania się do warunków panujących w ZSRR. Jest to człowiek zmilitaryzowany. Zinowiew wskazywał m.in. na takie cechy homo sovieticus, jak apatia i obojętność, brak samodzielnego myślenia i brak indywidualizmu.

Ksiądz profesor Józef Tischner w 1990 r. opublikował na łamach „Tygodnika Powszechnego” artykuł poświęcony homo sovieticus, przy czym po raz pierwszy odniósł to wyrażenie do rzeczywistości postsowieckiej, w której mentalność totalitarna zderzyła się z mentalnością demokratyczną. Dla Tischnera homo sovieticus to człowiek, który nie chce być wolny i z jednej niewoli popada w drugą. Transformacja ustroju socjalistycznego w kapitalistyczny sprawiła, że w wielu ludziach ten stan umysłu objawił się na nowo. Dla człowieka sowieckiego – zdaniem Tischnera – najważniejszymi wartościami były praca i udział we władzy, a także poczucie własnej godności. Skutki mentalności sowieckiej okazały się trwalsze niż sam system.

Zapraszamy do wysłuchania i obejrzenia rozmowy z Jędrzejem Piekarą, doktorantem z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, autorem książki Polskie wątki w życiu Michaiła Hellera (2021).

Korekta językowa Beata Bińko