Po raz pierwszy określenie „Polskie Państwo Podziemne” pojawiło się na łamach wydanej w Londynie „Polski Walczącej” w grudniu w 1943 r., po czym weszło do języka prasy w okupowanym kraju. Nie było jednak szczególnie popularne. Do jego rozpowszechnienia na Zachodzie i w Stanach Zjednoczonych przyczynił się Jan Karski za sprawą książki Tajne Państwo – Opowieść o polskim podziemiu.

Przyjęło się mówić o PPP jako pewnego rodzaju fenomenie. Warto pamiętać, że Państwo Podziemne nie powstało w ciągu jednego dnia, ale był to długi i skomplikowany proces, który zaczął się 27 września 1939 r. wraz z utworzeniem Służby Zwycięstwu Polski i wielu innych podziemnych organizacji na terenie okupowanego kraju. Równocześnie z powołaniem konspiracji wojskowej (w listopadzie 1939 r. SZP przekształcono w Związek Walki Zbrojonej, a w lutym 1942 r. utworzono Armię Krajową) wyłaniano w podziemiu struktury cywilne i polityczne. W Europie w czasie II wojny światowej istniały partyzantki liczniejsze niż Armia Krajowa, ale w żadnym innym kraju nie powstała struktura państwowa działająca w konspiracji tak sprawnie jak w okupowanej Polsce.

W trudniejszych warunkach struktury podziemne – zarówno wojskowe, jak i cywilne – były ustanawiane na ziemiach wcielonych do III Rzeszy, a także we wschodnich województwach II RP, zamieszkiwanych w przeważającej części przez mniejszości narodowe.

Przedstawiciele najważniejszych partii politycznych (Polska Partia Socjalistyczna – Wolność Równość Niepodległość, Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Ludowe Roch i Stronnictwo Pracy) weszli w skład Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, który powołano przy Komendzie Głównej ZWZ. W 1943 r. został on przekształcony w Krajową Reprezentację Polityczną, a na początku 1944 r. w Radę Jedności Narodowej. Uważano ją za namiastkę polskiego parlamentu w podziemiu. Jej działalność zakończyła się 1 lipca 1945 r., a ostatnim akordem było wydanie Testamentu Polski Walczącej.

W 1940 r. zaczęto budować również cywilne organy państwa przez ustanowienie w okupowanym kraju delegata rządu na kraj, który miał prawo tworzenia aparatu administracyjnego. Jego przedstawiciele – okręgowi i powiatowi delegaci rządu – mieli objąć władzę w momencie wyzwolenia okupowanego kraju. Polskie Państwo Podziemne działało w ekstremalnie trudnych warunkach, mimo to prowadziło tajne nauczanie, zorganizowało sieć pomocy społecznej, wydawało prasę i książki, walczyło z przestępczością i bandytyzmem, zwalczało kolaborację z okupantem (cywilne i wojskowe sądy specjalne), a także planowało odbudowę kraju.

Jeszcze zanim ukonstytuowała się Delegatura Rządu na Kraj, jesienią 1940 r. powstało Kierownictwo Walki Cywilnej. Odpowiadało ono za organizację oporu cywilnego ludności. Zajęło się opracowaniem swego rodzaju kodeksu postępowania obywatelskiego, czyli określeniem standardów zachowania w relacji z okupantem. W 1943 r. połączyło się ono z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej działającym przy Komendzie Głównej AK; powołano wtedy do życia Kierownictwo Walki Podziemnej. Od tej pory to ono zajęło się koordynacją oporu cywilnego i wojskowego.

Zapraszamy do wysłuchania i obejrzenia rozmowy z dr. Januszem Marszalcem, historykiem i muzealnikiem, zastępcą dyrektora ds. naukowych Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku.

Korekta językowa Beata Bińko