Stanisław Mikołajczyk pochodził z chłopskiej rodziny z Wielkopolski, ale urodził się w 1901 r. w Niemczech, dokąd jego rodzice wyemigrowali za chlebem. Przed wybuchem I wojny światowej wrócili w rodzinne strony. Od najmłodszych lat był aktywny na forum społecznym. W końcu lat dwudziestych należał do współzałożycieli Związku Młodzieży Wiejskiej w Poznaniu, którego przez pewien czas był prezesem. Później zapisał się do Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”.

Jego aktywność społeczno-polityczna stała się odskocznią do dalszej kariery. W 1930 r. został najmłodszym posłem na Sejm RP, w którym zasiadał do 1935 r. Ze względu na bojkot kolejnych wyborów przez ruch ludowy jego kariera poselska się zakończyła. Później do wybuchu II wojny światowej pełnił funkcję prezesa Wielkopolskiego Towarzystwa Kółek Rolniczych. Po zjednoczeniu się ruchu ludowego wszedł do władz centralnych Stronnictwa Ludowego, m.in. Naczelnego Komitetu Wykonawczego. Z polecenia Wincentego Witosa pokierował strajkiem chłopskim latem 1937 r.

Po wybuchu II wojny światowej został zmobilizowany do wojska i wraz ze swoją jednostką wycofał się na Węgry, gdzie znalazł się w obozie dla internowanych. Stamtąd przedostał się do Francji. Wszedł w skład Rady Narodowej (quasi-parlament) jako jej wiceprzewodniczący. Politycznie blisko współpracował z gen. Władysławem Sikorskim – stał się jego ważnym współpracownikiem. W 1941 r. dołączył do rządu emigracyjnego jako minister spraw wewnętrznych. Po katastrofie samolotu z premierem Sikorskim na pokładzie w lipcu 1943 r. zajął jego stanowisko. Przyszło mu kierować rządem Rzeczypospolitej na uchodźstwie w bardzo trudnym okresie ze względu na zerwanie relacji z ZSRR – sojusznikiem naszych sojuszników. Mikołajczyk opowiadał się za szukaniem porozumienia z Sowietami. W 1944 r. tuż przed wybuchem powstania warszawskiego poleciał do Moskwy na rozmowy ze Józefem Stalinem, które zakończyły się fiaskiem. W końcu 1944 r. Stanisław Mikołajczyk podał się do dymisji.

W 1945 r. Stanisław Mikołajczyk zaakceptował ustalenia konferencji w Jałcie, a w czerwcu uczestniczył w Moskwie, w tym samym czasie gdy toczył się tam proces przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, w rozmowach o utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Po powrocie z emigracji wszedł w skład TRJN jako wicepremier i minister rolnictwa. Ów rząd został uznany przez inne państwa. Kiedy Mikołajczyk podejmował te decyzje w 1945 r., jeszcze wiele rzeczy wydawało się możliwe. Reaktywowane wówczas Polskie Stronnictwo Ludowe stało się szybko najliczniejszą partią polityczną w kraju. Nie wygrało jednak ani tzw. referendum ludowego z czerwca 1946 r., ani wyborów do Sejmu Ustawodawczego ze stycznia 1947 r. Oba głosowania komuniści sfałszowali. Jego polityka – szukania porozumienia – ostatecznie przegrała. W związku z represjami i obawą o własne życie w październiku 1947 r. z pomocą ambasady amerykańskiej uciekł za Zachód. Zamieszkał w Ameryce.

Zapraszamy na rozmowę z prof. Andrzejem Paczkowskim z Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, badaczem historii najnowszej, autorem książki Stanisław Mikołajczyk, czyli klęska realisty.

Korekta językowa Beata Bińko