Z punktu widzenia realizacji celów Rządu Rzeczypospolitej na uchodźstwie sytuacja geopolityczna Polski była od 1943 r. niekorzystana. Brak relacji dyplomatycznych ze Związkiem Sowieckim stawiał pod znakiem zapytania zachowanie się „sojusznika naszych sojuszników” po wkroczeniu na ziemie przedwojennej Polski. Gdy Armia Czerwona rozpoczęła zajmowanie tych terenów, otworzył  się nowy etap w historii polskiego podziemia. Armia Krajowa, czyli Wojsko Polskie w konspiracji przystąpiła do realizacji planu Akcji „Burza”. Nie osiągnęła ona jednak zakładanych celów politycznych i wojskowych.

Józef Stalin umiejętnie wykorzystywał istnienie Armii Krajowej do tego, aby oskarżać ją o współpracę z Niemcami. Dlatego Komendant Główny AK gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” 19 stycznia 1945 r. rozwiązał dowodzoną przez siebie organizację. Zakładał jednak konieczność kontynuowania konspiracji, czemu dał wyraz w przesłanych rozkazach do komendantów poszczególnych okręgów. Inaczej na zakończenie pracy przez Armię Krajową zareagowali dowódcy we wschodniej Polsce, a inaczej na zachód od Wisły.

27 marca 1945 r. w Pruszkowie Sowieci w podstępny sposób aresztowali szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, w tym gen. „Niedźwiadka” i Delegata Rządu na Kraj, Jana Stanisława Jankowskiego. Dowodzenie nad strukturami poakowskiego podziemia przejął płk Jan Rzepecki. Uważał on, podobnie jak nowy p.o. Delegata Rządu na Kraj – Stefan Karboński, że wybuch trzeciej wojny światowej jest mało prawdopodobny, a zatem dalsza walka zbrojna nie ma sensu. Rzepecki przekonał Naczelnego Wodza do rozwiązania organizacji „NIE”. Tego samego dnia – 7 maja 1945 r. otrzymał nominację na stanowisko Delegata Sił Zbrojnych na Kraj. Rzepecki i Korboński prowadzili politykę, która zmierzała do wygaszenia konspiracji zbrojnej. Plany te utrudniał powszechny terror aparatu represji.

Sytuacja zmieniła się diametralnie, gdy w czerwcu 1945 r. powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, w skład którego wszedł Stanisław Mikołajczyk, były premier Rządu Rzeczypospolitej na uchodźstwie. O tym, kto będzie sprawował władzę w Polsce, miały w przyszłości rozstrzygnąć wybory parlamentarne. W konsekwencji wydarzeń z czerwca 1945 r. uznanie międzynarodowe utracił rząd w Londynie, Stefan Korboński ustąpił ze stanowiska p.o. Delegata Rządu na Kraj, rozwiązał się podziemny parlament (Rada Jedności Narodowej), a 6 lipca 1945 r. płk Jan Rzepecki zakończył działalność Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj. Ten moment oznaczał kres istnienia Polskiego Państwa Podziemnego.

2 września 1945 r. płk Jan Rzepecki, wraz z kilkoma najbliższymi współpracownikami powołał do życia Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”. Uważał, że tylko wolne wybory pomogą Polsce odzyskać niepodległość i odsunąć komunistów od władzy. Zmienił dotychczasowy model konspiracji w ruch społeczno- polityczny, ale nie udało się wprowadzić go w całej Polsce. Jedynie w południowej części kraju WiN przybrał model ruchu społeczno-politycznego. Głównym zadaniem WiN-u było informowanie społeczeństwa o działaniach komunistów i wspieranie wszystkich partii i ruchów demokratycznych i antykomunistycznych w kraju. Największym nieoficjalnym sojusznikiem Zrzeszenia WiN było Polskie Stronnictwo Ludowe – partia współrządząca i równocześnie opozycyjna. Jednak już w listopadzie 1945 r. Rzepecki i pozostali członkowie I Zarządu Głównego WiN zostali aresztowani przez funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Rzepecki zdecydował się wówczas na dekonspirację stworzonej przez siebie organizacji.

Mimo zatrzymania płk Jana Rzepeckiego Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” nie przerwało pracy i działało do końca 1947 r. Począwszy od listopada 1945 r. trzykrotnie zmieniali się ludzie, którzy mu przewodzili. Kolejne dowództwo Zrzeszenia nazywano Zarządami Głównymi II, III i IV. II ZG WiN kierował płk Franciszek Niepokólczycki, który zmienił podejście do PSL. On sam jak i ludzie z jego otoczenia byli przekonani, że wkrótce wybuchnie nowy konflikt zbrojny. Opracowali własny program polityczny. Nie wierzyli w możliwość przeprowadzenia wolnych wyborów w kraju. Postulowali inaczej niż PSL głosować w tzw. referendum ludowym przeprowadzonym 30 czerwca 1946 r. II ZG WiN działał do jesieni 1946 r., kiedy został rozbity przez aparat represji. III ZG WiN, którem przewodził ppłk Wincenty Kwieciński, przetrwał tylko do początku 1947 r. Sfałszowane wybory do Sejmu Ustawodawczego z 19 stycznia 1947 r., a potem ogłoszona amnestia spowodowała odpływ ludzi z konspiracji. Na czele ostatniego zarządu stanął ppłk Łukasz Ciepliński, a jego WiN był strukturą ściśle kadrową, która skupiała mniej więcej dwieście osób. Oni również wierzyli w wybuch trzeciej wojny światowej. W Londynie powstała Delegatura Zagraniczna WiN, która nawiązała współpracę z wywiadem państw anglosaskich. W zamian za przekazywanie informacji wywiadowczych z Polski otrzymywali fundusze na swoją działalność. Istnienie IV ZG WiN zamyka aresztowanie Cieplińskiego w listopadzie 1947 r. IV ZG WiN został całkowicie rozbity pod koniec 1947 i na początku 1948 r. Członkowie ostatniego Zarządu zostali skazani na kary śmierci i rozstrzelani 1 marca 1951 r.

Zapraszamy do obejrzenia i wysłuchania rozmowy z dr. Sławomirem Poleszakiem, historykiem z Instytutu Studiów Politycznych PAN i Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”, badaczem polskiego podziemia niepodległościowego.

Korekta językowa Beata Bińko