Od XVII do początku XX w. Chinami rządziła dynastia mandżurska Qing. Kierowała ona krajem bardzo różnorodnym, składającym się z odrębnych części: Mandżurii, Mongolii, Tybetu i Chin Centralnych. Najważniejszą instytucją życia publicznego i politycznego były egzaminy na urzędników, które odbywały się co kilka lata. W ten sposób wykuwały się chińskie elity, a edukacja napędzała ów system. Tak jak poprzednie dynastie Mandżurowie zarządzali państwem centralistycznie i biurokratycznie, ale byli dużo bardziej ekspansyjni. Umiejętnie administrowali ogromnym państwem poprzez zaangażowanie części społeczeństwa w jego struktury. Urzędy były jednak zdominowane przez Mandżurów. Państwo reprezentowało zarazem określoną kulturę i cywilizację. W XIX w. Chiny zaczęły tracić swoją mocarstwową pozycję na rzecz Japonii. Stały się łupem kolonialnych potęg europejskich, a jednocześnie mierzyły się z wewnętrznymi niepokojami.

Agresywny kolonializm z końca XIX w. w stosunku do Chin zbiegł się z ich słabością polityczną i gospodarczą, a także z kryzysem kulturowym i elit. Przegrana przez Chiny wojna z Japonią (1894–1895) stanowiła przełom w historii Państwa Środka. Zapoczątkowała reformy w niemal wszystkich obszarach. Elity uznały, że droga, którą podążało cesarstwo, była wadliwa. Przystąpiono do modernizacji. Zerwała ona w wielu wymiarach z dotychczasową tradycją. Uznano, że zacofanie państwa wynikało z wiedzy, kultury, a także tradycji intelektualnej. Zmieniono dotychczasowy system edukacji (powstały szkoły publiczne), system religijny, zmodernizowano armię, policję i administrację. Powołano do życia również prowincjonalne parlamenty. Jednym słowem społeczeństwo zostało pobudzone do samoorganizacji. Proces modernizacji stał się kresem przywiązania łączącego elity z państwem i podkopał legitymizację cesarstwa. Jak zauważa rozmówca – zaczęły pękać szwy scalające cesarstwo.

Za twórcę nowoczesnych Chin uchodzi Sun Yat-sen, który nawoływał do rewolucji i ustanowienia demokratycznej republiki. Został pierwszym tymczasowym prezydentem Republiki Chińskiej proklamowanej w 1912 r. po abdykacji cesarza. W tym samym roku założył Kuomintang – partię narodową/nacjonalistyczną, reaktywowaną w 1919 r. Napisał traktat polityczny Trzy zasady ludu, który zawierał wizję odbudowy Chin jako mocarstwa demokratycznego z zachowaniem konfucjańskich ideałów moralnych: zasady narodowej, zasady władzy ludu oraz zasady dobrobytu ludu. Pierwsza dotyczyła definiowania narodu w kategoriach wspólnoty etnicznej i kulturowej. Drugą tłumaczy się często jako demokrację, aczkolwiek zachodnia demokracja była dla niego inspiracją, a nie wzorem do naśladowania. Wreszcie ostatnią rozumie się jako socjalizm i w gruncie rzeczy był mu bliski programowo. Stąd do dorobku Sun Yat-sena odwołują się także współcześni chińscy komuniści. Kuomintang w okresie międzywojennym nawiązał współpracę ze Związkiem Radzieckim, co pozwoliło mu zająć ważne miejsce na chińskiej scenie politycznej. ZSRR pozostał ich głównym partnerem również w kolejnych latach. Początkowo nacjonaliści i komuniści działali w ramach wspólnego frontu, dążąc do zjednoczenia kraju, mimo obopólnego braku zaufania. W końcu lat dwudziestych jednak drogi obu ugrupowań rozeszły się i dokonywano wzajemnych, brutalnych mordów. Do wewnętrznych problemów nacjonalistów w latach trzydziestych doszła jeszcze wojna z Japonią. Przyczyniła się ona do ponownego odrodzenia sojuszu z komunistami.

Po II wojnie światowej rząd nacjonalistyczny w Chinach przybierał coraz bardziej autorytarną formę z rozbudowanym systemem policyjnym. Tymczasem komunistom systematycznie rosło poparcie. Wniknęli głęboko w struktury państwa. Dzięki reformie rolnej zyskali przychylność chłopów. Po ich stronie opowiedzieli się również intelektualiści. Jak podkreśla rozmówca, w swoich działaniach byli bardziej demokratyczni, ludzcy i zwyczajni. Ich armia utrzymywała pewien etos. Pomógł im także kryzys gospodarczy lat czterdziestych połączonyz wyniszczającą inflacją, z którą nie umiał sobie poradzić ówczesny rząd. W 1949 r. w wyniku wojny domowej w Chinach władzę przejęła partia komunistyczna.

Zapraszamy do wysłuchania rozmowy z dr. Igorem Chabrowskim, pracownikiem Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego.

Korekta językowa Beata Bińko

Stowarzyszenie Autorów ZAiKS jest partnerem projektu