Niemcy wyszły z wojny pokonane. Poniosły klęskę militarną, gospodarczą i moralną. W wyniku zwycięstwa aliantów nad III Rzeszą jej terytorium zostało podzielone na cztery strefy okupacyjne, kontrolowane przez ZSRR, Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Francję. Część przedwojennego obszaru – region historycznie nazywany Niemcami Wschodnimi – utraciły na rzecz Polski. Konferencja w Poczdamie zakładała podpisanie w przyszłości traktatu dotyczącego granicy z Polską, ale to nie nastąpiło. Na mocy jej postanowień z obszaru naszego kraju, a także z Czechosłowacji i Węgier wysiedlono ludność niemiecką. Podział Niemiec był nierówny. Wschodnia część, która znalazła się w rękach Stalina, była znacznie mniejsza terytorialnie i ludnościowo od pozostałych trzech stref okupacyjnych. Republika Federalna Niemiec ze stolicą w Bonn powstała w 1949 r.

Poszczególne mocarstwa prowadziły w strefach okupacyjnych odmienną politykę. Dominujący w dalszym rozwoju Niemiec okazał się model amerykański. Amerykanie wierzyli w demokratyzację Niemiec, dlatego pozwolili na zakładanie wolnych mediów czy działalność partii politycznych. Ich podejście wynikało z doświadczeń I wojny światowej. „Opieka” amerykańska wyznaczyła niemieckiej polityce ramy funkcjonowania.

W 1945 r. kształt terytorialny Niemiec nie był jeszcze przesądzony. W Niemczech Zachodnich między socjaldemokratami a chadekami trwała dyskusja, czy Niemcy powinny się odrodzić w całości, czy pozostać podzielone. Za pierwszym rozwiązaniem opowiadali się socjaldemokraci, za drugim chadecy z Konradem Adenauerem na czele. Zwyciężyło to ostatnie stanowisko, a jego partia wygrała wybory do Bundestagu w sierpniu 1949 r. Adenauer uważał, że jego kraj powinien być związany z Zachodem. Dążył do przełamania izolacji Niemiec na arenie międzynarodowej. Na początku lat pięćdziesiątych doprowadził do podpisania z Izraelem umowy w sprawie odszkodowań. Okres rządów chadecji to czas reform gospodarczych, które umożliwiły wyjście z powojennej biedy i osiągnięcie sukcesu. Jego ugrupowanie inspirowało się społeczną nauką Kościoła katolickiego. RFN była krajem konserwatywnym. Przejawiało się to w pozycji i miejscu kobiet w życiu (Niemki jeszcze długo po wojnie nie mogły np. podejmować pracy zawodowej bez zgody męża).

Po II wojnie światowej zdawano sobie sprawę, że warunkiem obecności Niemiec na arenie międzynarodowej jest dokonanie rozrachunku z przeszłością. Niemiecki powojenny dyskurs rozliczeniowy ukształtowały dwie prace: Karla Jaspera „Problem winy. O politycznej odpowiedzialności Niemiec” i Friedricha Meineckego „Niemiecka katastrofa”. Jaspers zakwestionował obarczanie winą wszystkich Niemców i zaproponował różne jej typologie: winę kryminalną, polityczną, moralną i metafizyczną. Meinecke natomiast wskazał korzenie, które doprowadziły do nieszczęścia, jakim był totalitaryzm – m.in. tryumfalizm obecny w dyskursie historycznym począwszy od XIX w. Tezy obu książek ukształtowały późniejszą kulturę polityczną Niemiec i politykę tego kraju w ogóle. Wyznaczyły drogę, którą podążyli inni intelektualiści. Proces rozrachunku z nazizmem był głęboki i trwał wiele lat. Z trudem przychodził samym Niemcom, którzy jeszcze na początku lat pięćdziesiątych uważali Adolfa Hitlera za postać wybitną i pozytywnie wyrażali się o samej ideologii. Rozliczenie z przeszłością objęło przebudowę myślenia o historii, zmienił się kanon literatury kształtujący tożsamość. Ten proces był konieczny, aby zbudować w RFN demokrację.

RFN została od samego początku ukształtowana jako państwo federalne, z dużą autonomią poszczególnych landów. Federalizm stał się ważnym składnikiem niemieckiej demokracji. Dostrzeżono w nim lekarstwo na niemiecki nacjonalizm.

Zapraszamy na rozmowę z dr. Kazimierzem Wóycickim – opozycjonistą w czasach PRL, dziennikarzem, byłym dyrektorem Instytutu Polskiego w Düsseldorfie, autorem publikacji poświęconych niemieckim rozrachunkom z przeszłością. Wykładowca w Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego; od 2019 r. prowadzi Akademię Wschód przy Fundacji Domu Wschodniego.

Korekta językowa Beata Bińko

Stowarzyszenie Autorów ZAiKS jest partnerem projektu