15 marca 1939 r. za sprawą Adolfa Hitlera Czechosłowacja przestała istnieć. Pod naciskiem przywódcy III Rzeszy – dzień wcześniej – Słowacy ogłosili niepodległość. Natomiast z ziem czeskich utworzono Protektorat Czech i Moraw i powołano urząd protektora Rzeszy, przy czym pozostawiono Czechom autonomiczne władze. W czasie II wojny światowej Słowacja współpracowała z III Rzeszą. Wysłała do obozów zagłady swoich żydowskich mieszkańców. Jej obywatele walczyli u boku armii niemieckiej. W końcowym okresie wojny, w sierpniu 1944 r., część Słowaków niezadowolonych z tej współpracy wywołała jednak powstanie antyniemieckie, które podobnie jak powstanie warszawskie zakończyło się klęską. Poza tym na emigracji, w Wielkiej Brytanii, funkcjonowały władze czechosłowackie skupione wokół prezydenta Edvarda Beneša, które od 1941 r. były uznawane przez państwa alianckie za legalne.

Droga Czechosłowacji do komunizmu przebiegała inaczej niż w przypadku Polski. Przedostatni przedwojenny prezydent Edvard Beneš jesienią 1939 r. udał się na wygnanie do Wielkiej Brytanii. W grudniu 1943 r. kierowany przez niego rząd emigracyjny zawarł sojusz z ZSRR. W zamian za lojalność na płaszczyźnie międzynarodowej, a także gospodarczej i wojskowej, Czechosłowacja miała się rozwijać zgodnie z regułami obowiązującymi w systemach demokratycznych. W nadziei na spełnienie tych obietnic wiosną 1945 r. Beneš wrócił do Koszyc, a następnie do Pragi. Tymczasem czechosłowaccy komuniści prowadzili bardzo zręczną politykę, aby zdobyć władzę. W 1945 r. zapewnili sobie dostęp do wszystkich resortów siłowych i odpowiedzialnych za politykę informacyjną państwa. Umiejętnie wykorzystali nastroje społeczne do budowania poparcia politycznego. Opowiedzieli się za wysiedleniem z terenów Czechosłowacji mieszkających tam dotychczas Niemców. Pełnię władzy w państwie przejęli dopiero w lutym 1948 r.

Stalinizm w wersji czechosłowackiej był dużo bardziej brutalny i trwał zdecydowanie dłużej niż w Polsce. Przeciwników politycznych pozbywano się w wyniku procesów sądowych, w trakcie których zapadały wyroki śmierci. Rozprawiano się także z „wrogami” we własnych szeregach. W 1952 r. skazano na karę śmierci czechosłowackiego działacza komunistycznego żydowskiego pochodzenia Rudolfa Slánskiego, powojennego sekretarza generalnego tamtejszej partii komunistycznej. Po śmierci Józefa Stalina w Czechosłowacji nie przyszła „odwilż”, jak stało się w Polsce. Nastąpiła ona dopiero na początku lat sześćdziesiątych. Jednak na prawdziwe przemiany przyszło poczekać do 1968 r. Wówczas do władzy doszedł Aleksander Dubček, zwolennik reform i socjalizmu z ludzką twarzą. Zmiany te nie podobały się przywódcom innych krajów socjalistycznych i przyczyniły się do interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji, rozpoczętej nocą z 20 na 21 sierpnia 1968 r. Dotychczasowi przywódcy czechosłowaccy zostali wywiezieni do Moskwy i wrócili do kraju, dopiero gdy pod presją zobowiązali się do wycofania z dotychczasowych reform. W 1969 r. Czechosłowacja wkroczyła w okres tzw. normalizacji, czyli powrotu do stalinizmu (neostaliznizm).

1 stycznia 1969 r. Słowacy otrzymali autonomię w postaci federalizacji państwa. Powstały dwie odrębne republiki. Komunizm w Czechosłowacji załamał się ostatecznie między innymi pod wpływem protestów społecznych, które przeszły do historii jako „aksamitna rewolucja”. W 1992 r. oba narody zdecydowały o rozwodzie, w wyniku którego powstały dwa odrębne państwa. 1 stycznia 1993 r. na mapie Europy pojawiły się Republika Czeska i Republika Słowacka.

Zapraszamy do obejrzenia rozmowy z dr. hab. Piotrem Majewskim, profesorem Uniwersytetu Warszawskiego i znawcą historii Czechosłowacji.

Korekta językowa Beata Bińko