Kaszuby to region na Pomorzu Gdańskim o bardzo zróżnicowanym krajobrazie. Na przestrzeni wieków ziemia kaszubska należała raz do państwa polskiego, raz do niemieckiego, a w dwudziestoleciu międzywojennym była rozbita między Polskę, Niemcy i Wolne Miasto Gdańsk. Położenie Kaszub na styku różnych światów, wpływów kulturowych (zarówno słowiańskich, jak i germańskich) i religijnych sprawiło, że historia tego obszaru biegła odrębnym torem.

Współcześnie społeczność Kaszubów liczy od 200 do 400 tys. osób. Sami Kaszubi różnie siebie definiują. Niektórzy podkreślają swoją odrębność narodową (zdecydowana mniejszość), inni określają się jako grupa etniczna, a jeszcze inni twierdzą, że mają podwójną tożsamość: narodową – polską, i lokalną – kaszubską. Ci ostatni stanowią w świetle ostatniego spisu powszechnego grupę największą.

Odrębność Kaszubów przejawia się choćby w ich języku. Współcześnie kilkadziesiąt tysięcy osób deklaruje posługiwanie się nim. Ten język jest żywy – mówi się nim w domu, w teatrze, pisze się książki, powstają doktoraty po kaszubsku. Kaszubów wyróżniają również ich obyczaje, kultura, terytorium, a także pamięć, której rdzeniem jest m.in. doświadczenie życia w II Rzeczpospolitej, II wojny światowej i wydarzeń 1945 r. po wkroczeniu tam Armii Czerwonej. Nie ma jednej stolicy Kaszub. Pretendują do tej roli różne miejscowości. Bez wątpienia jednak najważniejsze instytucje kaszubskie i życie tej społeczności koncentrują się w Gdańsku.

W poprzednich wiekach sytuacja wyznaniowa Kaszubów była zróżnicowana – społeczność ta była częściowo protestancka, częściowo katolicka. Wśród szlachty kaszubskiej znalazło się sporo kalwinów. W państwie pruskim poprzez Kościół ewangelicko-augsburski realizowano politykę germanizacji i wypierania polskości z życia religijnego. W II RP dominowało wśród Kaszubów wyznanie katolickie. Rozmówca zauważył, że w tzw. ludowej historii brakuje mieszkańców tej części Pomorza. Uwłaszczenie dokonało się tam dużo wcześniej niż na pozostałych ziemiach polskich. Na Kaszubach nie było magnaterii, ale dużo drobnej szlachty, chłopi zaś mieli inne doświadczenia relacji gospodarczych – płacili czynsz, a nie odrabiali pańszczyzny.

Po I wojnie światowej część Kaszub znalazła się w graniach Polski. Na konferencji pokojowej w Wersalu obecna była delegacja Kaszubów. Symbolicznie władzę nad tym obszarem przejęło Wojsko Polskie 10 lutego 1920 r. – przez zaślubiny z Bałtykiem. Niejednokrotnie Kaszubi przejawiali rozczarowanie władzą polską.

W XX w. Kaszubi doświadczyli wielu tragicznych wydarzeń. Po wybuchu II wojny światowej okupant niemiecki od pierwszych dni września 1939 r. prowadził politykę eksterminacji (tzw. zbrodnia pomorska). Wśród Polaków z innych regionów zagadnienie to długo pozostawało nieznane i było nieobecne w pamięci zbiorowej. W 1942 r. na terenach wcielonych do III Rzeszy wprowadzono przymus wpisania się mieszkańców na niemiecką listę narodowościową. Wkroczenie Armii Czerwonej przyniosło ludności Kaszub wiele cierpienia i brutalności – gwałty i wywózki w głąb ZSRR. Temat ten jeszcze do niedawna stanowił tabu.

Zapraszamy do wysłuchania i obejrzenia rozmowy z prof. dr. hab. Cezarym Obrachtem-Prondzyńskim – socjologiem, antropologiem i historykiem, pracownikiem Instytutu Socjologii Uniwersytetu Gdańskiego, znawcą historii i kultury Kaszub i Pomorza, prezesem Instytutu Kaszubskiego.

Korekta językowa Beata Bińko