Wiek XX możemy nazwać erą ludobójstwa. Popełniono wówczas jedne z najbardziej okrutnych zbrodni, których intencją było wymordowanie w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych bądź religijnych. Masowych mordów dokonywano także w poprzednich epokach, ale pojęcie ludobójstwa powstało dopiero w czasie II wojny światowej, a do języka weszło dopiero po jej zakończeniu.

Sam termin, nieznany przed II wojną światową, powstał za sprawą polskiego prawnika o żydowskich korzeniach Rafała Lemkina. W latach trzydziestych prowadził on badania naukowe dotyczące nowego typu przestępstw, takich jak rzeź Ormian rozpoczęta w 1915 r. w Imperium Osmańskim. Nazwał je wówczas zbrodniami barbarzyństwa i wandalizmu. Po wybuchu wojny przez Litwę i Szwecję dotarł w 1941 r. do Stanów Zjednoczonych. Jeszcze w czasie pobytu w Szwecji zaczął zbierać materiały dotyczące niemieckiej polityki okupacyjnej. W efekcie pod koniec 1944 r. opublikował książkę The Axis Rule In Occupied Europe (Rządy państw Osi w okupowanej Europie), czyli studium poświęcone polityce okupacyjnej III Rzeszy. Dopiero w 2013 r. po raz pierwszy przetłumaczono ją na język polski. Właśnie tam opisał termin ludobójstwa i wyłożył znaczenie tego słowa.

Dzięki jego staraniom w 1948 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych uchwaliła konwencję o zapobieganiu i zwalczaniu ludobójstwa. Przyjęta w niej definicja różniła się jednak od tej wypracowanej przez Lemkina, który ludobójstwo pojmował bardzo szeroko. Zabrakło tam wspomnienia, że zbrodnia ta dotyczy również grup społecznych czy politycznych. Jej przyjęcie było efektem różnych kompromisów i interesów poszczególnych państw.

Za pierwsze ludobójstwo w XX w. uznaje się wymordowanie w latach 1904–1907 ludu Herero na obszarze dzisiejszej Zambii w Afryce przez niemiecką ekspedycję karną. W konsekwencji powstania, które wybuchło przeciwko niemieckiej ekspansji kolonialnej, tysiące ludzi zagłodzono na śmierć. Wygnano ich na pustynię i zablokowano im dostęp do żywności i wody. Wielość definicji ludobójstwa istniejących w nauce prowadzi do sporów i kontrowersji odnośnie do kwalifikacji poszczególnych zbrodni. Zdaniem rozmówcy najbardziej kontrowersyjny definicyjnie jest Wielki Głód na Ukrainie z lat trzydziestych XX w. Jako modelowe ludobójstwo traktowana jest zagłada Żydów i Cyganów z czasów II wojny światowej. Kambodża, Srebrenica, Ruanda czy Darfur to miejsca kolejnych masowych zbrodni w XX w. Dzieją się one także współcześnie, wprost na naszych oczach.

Zapraszamy na rozmowę z Konstantym Gebertem, opozycjonistą w czasach PRL, dziennikarzem, autorem książki Ostateczne rozwiązania. Ludobójcy i ich dzieło.

Korekta językowa Beata Bińko