Ukraina proklamowała niepodległość 24 sierpnia 1991 r. Jako państwo odwoływała się do tradycji Ukraińskiej Republiki Ludowej, co uwidoczniło się w wyborze herbu i flagi. URL istniała stosunkowo krótko, w latach 1917–1920. Była państwem nie do końca ukształtowanym, ale zdolnym do walki z bolszewicką Rosją. Na początku XX w. idea Ukrainy radzieckiej ostatecznie wygrała z ideą niepodległości. Rosja bolszewicka podbiła młody twór państwowy. Ukraina rozwijała się pod silnym wpływem Rosji, a skala rusyfikacji ukraińskiej ludności była olbrzymia. Dokonywała się ona między innymi za pośrednictwem Cerkwi prawosławnej. Mimo to – jak podkreślił rozmówca – Ukraińcy mieli poczucie przynależności do większej wspólnoty prawosławno-słowiańskiej niż tylko rosyjskiej. Naród ukraiński w rozumieniu nowoczesnym – podobnie jak inne narody – ukształtował się w XIX w.

Powstanie nowoczesnego narodu ukraińskiego nierozerwalnie wiązało się ze zjawiskiem nacjonalizmu. Inaczej ten proces przebiegał na wschodzie kraju, a inaczej na zachodzie. We wschodniej części – jak zauważył rozmówca – nacjonalizm był inkluzywny. Polegał na emancypowaniu się od wspólnoty rosyjskiej. W zachodniej części nacjonalizm dążył do konfrontacji z ludnością polską. Sprzyjała mu odrębność religijna ukraińskich chłopów. Poza tym niebagatelną rolę odgrywał czynnik klasowy (dominacja polskiej elity narodowej na tym obszarze), który zaostrzał relacje polsko-ukraińskie.

W latach dwudziestych na Ukrainie sowieckiej prowadzono politykę ukrainizacji. Edukacja w języku narodowym stała się możliwa na wszystkich poziomach nauczania, czym komuniści pozyskali część tamtejszej inteligencji. Zdaniem rozmówcy było to taktyczne ustępstwo ze strony bolszewików w celu wzmocnienia własnej pozycji. Te działania służyły także zakorzenieniu ideologii marksistowskiej w społeczeństwie i budowie człowieka sowieckiego. Bolszewikom udał się proces przekształcania chłopów w Ukraińców sowieckich. Ze strategią wcielania w życie pewnej formy narodowego komunizmu zerwano w 1929 r. Jedną z najtragiczniejszych konsekwencji tego było wywołanie głodu, w wyniku którego zmarło kilka milionów ludzi. Ci, którzy przeżyli wielki głód (Hołodomor) na Ukrainie, bali się opowiadać bliskim o przeżytej traumie. W okresie zmiany polityki niszczono nie tylko chłopów, lecz także inteligencję, uderzono również w ukraińską Cerkiew autokefaliczną.

Wpływy sowieckie w Ukrainie były na tyle znaczne, że w 1991 r. Ukraińcy różnie rozumieli niepodległość. Radykalnego zerwania ze spuścizną sowiecką oczekiwała mniejszość, podczas gdy większości nie przeszkadzały silne wpływy postsowieckie. Podziały tożsamościowe w Ukrainie utrudniały przebieg transformacji. Jednak ludność stopniowo dojrzewała do radykalnego oderwania się od tej spuścizny, co możemy obserwować obecnie po wybuchu wojny, która politycznie zunifikowała kraj. Współczesny nacjonalizm pomógł Ukraińcom się zmobilizować. Z kolei ukraińscy dysydenci w procesie odzyskiwania niepodległości nie mieli realnego wpływu na zsowietyzowane ukraińskie społeczeństwo, ale byli nośnikiem idei niepodległej Ukrainy.

Zapraszamy do wysłuchania i obejrzenia rozmowy z prof. Mykołą Riabczukiem – analitykiem z Instytutu Studiów Politycznych i Narodowościowych Akademii Nauk Ukrainy oraz wykładowcą Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego.

Korekta językowa Beata Bińko