Mao Zedong rządził komunistycznymi Chinami przez dwadzieścia kilka lat. W młodości interesował się różnymi ruchami rewolucyjnymi, ale fascynacje komunizmem przyszły dopiero po zakończeniu edukacji. Mao należał do osób wykształconych, dużo czytał i pisał, był utalentowany, ale nie miał zdolności językowych. Po ukończeniu nauki pracował na Uniwersytecie Pekińskim jako bibliotekarz. W tym czasie zetknął się z ideologią marksistowską. Początkowo w ruchu komunistycznym nie zajmował przywódczego stanowiska. Taką rolę zaczął odgrywać w okresie II wojny światowej. Od 1943 r. był przewodniczącym Komunistycznej Partii Chin. Okres wojny w jego życiu okazał się bardzo twórczy, wypełnił go studiami nad marksizmem, co zaowocowało później rozwinięciem ideologii marksistowsko-leninowskiej w postaci maoizmu, który był zakorzeniony w chińskiej tradycji intelektualnej. Przywódca Komunistycznej Partii Chin wykorzystał również czas II wojny światowej na pozbycie się przeciwników politycznych.
Komuniści przejęli władzę w Chinach jesienią 1949 r., ale minęło kilka lat, zanim zbudowali państwo na wzór sowiecki. Brak wiedzy i znajomości reguł rządzących rynkiem doprowadził chińskich decydentów do wielu decyzji mających katastrofalne skutki gospodarcze. Przejmowanie administracji nad tak ogromnym państwem zajęło im kilka lat. Do 1952 r. występowały tam jeszcze elementy wojny domowej. Komunizm przechodził różne fazy od bardziej brutalnych do łagodniejszej formy rządów. Niekwestionowanym wodzem pozostał Mao Zedong, który był nie tylko przewodniczącym Komunistycznej Partii Chin, lecz także prezydentem i wodzem armii. W niektórych okresach odsuwano go jednak na boczny tor. Otaczał się gronem zaufanych działaczy, którzy podejmowali decyzje kolektywnie, a zarazem umiejętnie potrafił uderzać w przeciwników. Kult Mao rozwinął się dopiero po rewolucji kulturowej.
Rozmówca nazwał komunizm w okresie rządów Mao „kulturą kampanii politycznych”. Organizowano je, aby osiągnąć konkretne cele. Do najbardziej znanych należały chociażby kampania stu kwiatów w 1956 r. czy rozpętana rok później w odpowiedzi na nią – kampania przeciwko prawicowcom. W czasie tej pierwszej ograniczono cenzurę i zachęcano do swobodnej wymiany myśli, w tym krytyki. W tej drugiej za krytykę władzy usuwano ze stanowisk i represjonowano tych, którzy jeszcze niedawno w niej uczestniczyli.
Walka klas w rozumieniu marksistowskim nie była w Chinach możliwa, ponieważ mieszkańcy Państwa Środka byli społeczeństwem wiejskim. Tylko kilka procent ludzi żyło wówczas w miastach. Mogła się ona rozgrywać jedynie wewnątrz wsi – między poszczególnymi bogatymi a biednymi chłopami. Po 1949 r. komuniści zaczęli przekształcać wieś. Służyło temu wprowadzenie reformy rolnej. Polegała ona na odebraniu ziemi bogatym właścicielom i rozdzieleniu jej między bezrolnych i średniorolnych. Dobrze przyjęli ją ci, którzy na niej zyskali. Ci, którym ją odebrano, często stracili też życie. Kolejnym etapem polityki rolnej była kolektywizacja, zainicjowana w połowie lat pięćdziesiątych. Chłopów pozbawiono ich własności, a zaczęto tworzyć spółdzielnie i komuny. Działo się to w okresie polityki Wielkiego Skoku (1958–1962), która miała na celu przekształcenie państwa rolniczego, jakim były Chiny, w potęgę przemysłową. Władze narzuciły jeden model produkcji. Chłopi zamiast uprawiać pola, w ramach komun musieli pracowali przy wytopie stali, budowie tam i kanałów. Wytop stali – często w prymitywnych warunkach – wpłynął na jej niską jakość i bezużyteczność. Wielki Skok nie uczynił z Chin potęgi gospodarczej, ale zakończył się katastrofą. Już w 1959 r. pojawiły się pierwsze głosy krytykujące tę politykę, nie spowodowały one jednak wycofania się z niej. W połączeniu z niekorzystnymi warunkami pogodowymi doprowadziła ona do klęski głodu. Trudno oszacować, ilu dokładnie ludzi umarło. Niektórzy mówili o trzydziestu kilku, a nawet czterdziestu kilku milionach. Na początku lat sześćdziesiątych zaczęto likwidować komuny i zezwalać, by uprawiano ziemię na własne potrzeby.
Politykę Wielkiego Skoku potępił przywódca ZSRR, a sam Mao został odsunięty na boczny tor. W powrocie na szczyty władzy miała mu pomóc „rewolucja kulturalna”, przy okazji zaś umożliwić rozprawienie się z przeciwnikami politycznymi. Polegała ona na odrzuceniu starych wartości i zwyczajów, a zastąpieniu ich nowymi – stworzeniu rewolucyjnej kultury i społeczeństwa. W praktyce sprowadzało się to często do niszczenia dóbr kultury oraz zakazu odwoływania się do chińskiej tradycji sprzed komunizmu. Oficjalnie zakończono ją po trzech latach, ale pewne jej elementy przetrwały do śmierci Mao w 1976 r.
Mimo klęski głodu i represji stosowanych przez reżim komunistyczny w okresie rządów Mao znacznie wzrosła populacja kraju. Przyczyniła się do tego m.in. walka z różnymi zabobonami i paramedycznymi praktykami obecnymi w chińskim społeczeństwie. Zmieniało się ono także pod wpływem wprowadzonego w 1950 r. najbardziej liberalnego prawa rozwodowego, które zrewolucjonizowało życie rodzinne. Oznaczało ono zrównanie praw kobiet i mężczyzn.
Zapraszamy do obejrzenia i wysłuchania rozmowy z dr. Igorem Chabrowskim, pracownikiem Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego.
Korekta językowa Beata Bińko
Stowarzyszenie Autorów ZAiKS jest partnerem projektu