Początki Polskiej Partii Socjalistycznej wiążą się ze zjazdem paryskim w 1892 r. Zgromadzenie kilkunastu działaczy proletariackich – zarówno emigracyjnych, jak i krajowych – powołało wówczas Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich, którego celem było utworzenie w kraju partii politycznej. Jednym z organizatorów założycielskiego zjazdu PPS był Stanisław Mendelson, który wspierał partię finansowo (pochodził z zamożnej rodziny). Inny uczestnik spotkania, Bolesław Limanowski – powstaniec styczniowy i więzień carski, propagator socjalizmu niepodległościowego na emigracji – należał do autorytetów i nestorów polskiego ruchu socjalistycznego. Z kolei Edward Abramowski – filozof i socjolog, który propagował spółdzielczość – swoją myślą filozoficzno-społeczną kształtował poglądy wielu ludzi wywodzących się z kręgów inteligencji demokratycznej. PPS stworzyli inteligenci ze szlacheckimi korzeniami. Socjaliści uważali, że robotnicy powinni walczyć o swoje prawa i na tej drodze należy ich wspierać. W pierwszym punkcie swojego programu PPS głosiła potrzebę odbudowy „samodzielnej Rzeczypospolitej demokratycznej”, gwarantującej wolność obywateli i przysługujące im prawa.

Dylemat rewolucja czy odbudowa własnego państwa podzielił polski ruch socjalistyczny na dwa nurty: niepodległościowy – reprezentowany przez PPS, i rewolucyjny – skupiony wokół Róży Luksemburg i Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy. W socjalizmie – o czym warto pamiętać – marksizm nie był obowiązującą doktryną, co nie oznaczało, że wśród socjalistów nie było marksistów.

Uczestnicy zjazdu paryskiego zamierzali zbudować partię w kraju, czyli w zaborze rosyjskim. Z taką misją do Warszawy, a potem do Wilna udał się Stanisław Mendelson. Początkowo PPS tworzyli młodzi inteligenci i studenci, robotnicy zaś stanowili niewielkie grono. W 1893 r. zdecydowali na wydawanie podziemnego pisma „Robotnik”. Tym zadaniem zajmował się m.in. Józef Piłsudski, którego Mendelson zwerbował do partii podczas pobytu w Wilnie. Pomagał mu Stanisław Wojciechowski – późniejszy prezydent II RP. PPS w sensie organizacyjnym opierała się w pierwszych latach działalności przede wszystkim na siatce „Robotnika”. Wymienieni działacze pismo wypełniali treścią, kolportowali je i nadawali mu wymowę ideologiczno-polityczną. Pisali o konieczności konspirowania przeciwko carowi, nie zgadzali się na podległość Polski Rosji, głosili myśl niepodległościową, a także program klasowy – wskazywali na ucisk robotników. W myśleniu i analizach Piłsudskiego obecna była myśl marksistowska. PPS kierowała grupa kilku działaczy emigracyjnych, takich jak Witold Jodko-Narkiewicz, Leon Wasilewski, Bolesław Antoni Jędrzejowski, Feliks Perl, Jan Stróżecki. Tam publikowali własne pismo „Przedświt”, które przerzucali do zaboru.

Kolejnym etapem rozwoju PPS było powołanie w 1904 r. Organizacji Bojowej. Miała ona za zadanie ochranianie demonstracji robotniczych, a w przyszłości przekształcić się w ruch o charakterze powstańczym. PPS z nielicznej w końcu XIX w. partii stała się w 1906 r. organizacją liczącą 30 tys. członków. Jednak po rewolucji 1905 r. w wyniku carskich represji, a także utraty nadziei na zwycięstwo szeregi partii topniały. Jej działacze przenieśli się na emigrację, rozumianą też jako obszar zaboru austriackiego. Działacze Organizacji Bojowej PPS we Lwowie powołali Związek Walki Czynnej przygotowujący się do walki zbrojnej o niepodległość Polski.

W 1906 r. doszło w PPS do rozłamu i wyodrębnienia się z niej PPS-Lewicy. Spór, na bazie którego powstał podział, dotyczył jednej podstawowej kwestii: czy ruch rewolucyjny w Królestwie Polskim ma być częścią ruchu rosyjskiego, czy budować ruch wyłącznie niepodległościowy i otwierać się na inne klasy społeczne. W jakiejś mierze był to spór pokoleniowy. W PPS-Lewicy obecne było silne myślenie klasowe, że partia miała reprezentować interesy klasy robotniczej.

Podstawowe prawa, o które walczyli robotnicy, zostały wprowadzone w 1918 r. dekretami Józefa Piłsudskiego jako Naczelnika Państwa. Piłsudski był państwowcem i – jak zauważył rozmówca – wysiadł z czerwonego tramwaju w listopadzie 1918 r. Wiedział, że Polski nie da się budować, opierając się tylko na lewicy.

Zapraszamy do wysłuchania i obejrzenia rozmowy z prof. dr. hab. Andrzejem Friszke z Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, autorem książki Państwo czy rewolucja. Polscy komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892–1920.

Korekta językowa Beata Bińko