Naród ukraiński jako nowoczesna wspólnota – podobnie jak inne narody Europy – zaczął się kształtować w XIX w. Jednak historia, do której się odwoływał, sięgała początków Rusi Kijowskiej, czyli IX i X w. Warto pamiętać, że zarówno Ukraińcy, Białorusini, jak i Rosjanie nawiązywali do tych samych wydarzeń z przeszłości. Dlaczego zatem powstały ostatecznie trzy narody, a nie jeden? Zdaniem rozmówcy na zróżnicowanie Ukrainy i Rosji w długiej perspektywie czasowej wpłynęło to, że ziemie ukraińskie w przeciwieństwie do ziem moskiewskich przez wieki były ściślej związane z Europą. Wpływy zachodnie decydowały tam o innym rozwoju gospodarczym, politycznym i kulturowym. Ich transmisja dokonała się za pośrednictwem Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Od XIV w. część obecnego terytorium Ukrainy znajdowała się pod panowaniem polskim. Po powstaniu Rzeczypospolitej Obojga Narodów w wyniku unii lubelskiej (1569 r.) fundamentalnie zmieniła się historia Ukrainy. Zygmunt August przepisał swoje prawa dynastyczne do ziem ukraińskich na Koronę Polską. Szlachta ruska w większości chętnie przystąpiła do unii, ponieważ wiązały się z tym przywileje i uczestnictwo w systemie rządzenia, który stworzyła Rzeczpospolita.

W procesie wyodrębniania się ukraińskiej tożsamości narodowej ważną rolę odegrało wyznanie. W 988 r. wielki książę kijowski Włodzimierz Wielki przyjął chrześcijaństwo w obrządku wschodnim. Rusini, którzy znaleźli się w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, byli prawosławni i mieli odrębną organizację kościelną – metropolię kijowską, która w XVI w. straciła na znaczeniu na rzecz metropolii moskiewskiej. Razem z państwem moskiewskim zwierzchnicy Kościoła prawosławnego dążyli do zjednoczenia wszystkich ziem ruskich w ramach jednej organizacji państwowej i cerkiewnej. Jedność prawosławnych Rusinów rozbiła unia brzeska (1596 r.) – unia Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej z Kościołem rzymskokatolickim. Miała ona na celu katolicyzację ludności ruskiej. Część biskupów prawosławnych sprzeciwiła się jej w obawie przed utratą własnej tożsamości. W konsekwencji na ziemiach polskich powstały dwie metropolie – unicka i prawosławna. Od XIX w. Kościół unicki nazywany jest greckokatolickim. W czasach zaborów unici byli represjonowani przez carską Rosję, ale Kościół ten mógł swobodnie rozwijać się w zaborze austriackim.

Kolejnym istotnym elementem, do którego odwołują się Ukraińcy, była Kozaczyzna – organizacja wojskowa, a później także państwowa. Źródło sprzeciwu Kozaków wobec Rzeczypospolitej tkwiło w stosunkach społeczno-gospodarczych, które przyszły wraz z unią lubelską. Szlachcie przyniosły przywileje. Już wcześniej zaadaptowano tam również koronne stosunki społeczno-gospodarcze – gospodarkę folwarczno-pańszczyźnianą. Tamtejsi chłopi byli eksploatowani przez miejscową szlachtę, ale nie w takich rozmiarach, jak to stało się po unii lubelskiej. Kozaczyzna tworzyła się z ludzi, którzy uciekali z ziem objętych systemem społeczno-gospodarczym na obszar, gdzie władza Rzeczypospolitej już nie sięgała. Uciekali nie tylko chłopi, lecz także szlachta skonfliktowana z Koroną.

W budowaniu poczucia odrębności ukraińskiej ważną rolę w XIX w. odegrała inteligencja pochodzenia ludowego. To z niej wywodził się Taras Szewczenko – pisarz i poeta, potomek chłopa pańszczyźnianego, a także Iwan Franko. Inną postacią o znacznych zasługach był Wołodymyr Antonowycz (mniej popularny niż wspomniani) – profesor historii na Uniwersytecie Kijowskim, który wywodził się ze spolonizowanej szlachty ruskiej.

Zapraszamy na rozmowę z prof. Tomaszem Stryjkiem z Instytutu Studiów Politycznych PAN i Collegium Civitas, znawcą historii krajów Europy Środkowej i Wschodniej, badaczem polityki pamięci i polityki historycznej w stosunkach międzynarodowych.

Korekta językowa Beata Bińko