Państwo ukraińskie zależne od Rosji Radzieckiej powstało w wyniku rewolucji październikowej w 1917 r. Stolicą Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w 1919 r. został Charków. Polska uznała podmiotowość USRR w traktacie ryskim z 1921 r.

Bolszewicy uważali, że istnieje tylko tożsamość klasowa, narodowość zaś traktowali jako twór sztuczny. Szybko jednak przekonali się, że tożsamość narodowa odgrywa istotną rolę, dlatego początkowo ich polityka w Ukrainie Sowieckiej sprzyjała rozwojowi kultury i języka narodowego. Miała duże znaczenie dla rozwoju narodu ukraińskiego, choć nie to było celem bolszewików. W alfabetyzacji tamtejszej ludności widzieli przede wszystkim drogę do propagowania ideologii komunistycznej. Od polityki ukrainizacji odeszli na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku.

W latach trzydziestych w USRR rozpoczęła się kolektywizacja. Spotkała się ona z oporem ze strony chłopów, ponieważ żywili oni silne przywiązanie do własności prywatnej i tradycji buntów społecznych. Sowieci starali się spacyfikować miejscową ludność. Dążyli do sterroryzowania jej głodem. Osobą odpowiedzialną przed kierownictwem sowieckim za wykonanie przez Ukrainę dostaw zboża, które doprowadziły do Wielkiego Głodu, był Lazar Kaganowicz. Dyskusyjne pozostaje – zdaniem rozmówcy – czy Sowieci chcieli w ten sposób zniszczyć naród ukraiński, czy dążyli do likwidacji jedynie klasy chłopskiej jako takiej? We współczesnej Ukrainie Wielki Głód (Hołodomor) uznaje się za ludobójstwo kierownictwa sowieckiego na narodzie ukraińskim. W latach trzydziestych represje dotknęły także ukraińską inteligencję, tzw. rozstrzelane odrodzenie.

Zjednoczenie Zachodniej Ukrainy z Ukrainą Sowiecką nastąpiło po ataku ZSRR na Polskę 17 września 1939 r. Kolejną ważną datą w historii tych ziem było uderzenie III Rzeszy na Związek Sowiecki w czerwcu 1941 r. Z perspektywy ukraińskiego ruchu niepodległościowego II wojna światowa oznaczała próbę budowy niepodległego państwa u boku III Rzeszy. Takie poglądy reprezentowały dwie frakcje Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów – Stepana Bandery (OUN-B) i Andrieja Melnyka (OUN-M). Obie różniły się pokoleniowo, a także metodami działania, ale miały wspólny cel. OUN-B proklamowała niepodległość 30 czerwca 1941 r. we Lwowie i powołała rząd Jarosława Stećki. Niemcy jednak szybko aresztowali inicjatorów, a sama organizacja przeszła do działalności w podziemiu. Z kolei OUN-M (reprezentanci starszego pokolenia) dalej współpracowała z III Rzeszą, poprzez aktywność w lokalnych strukturach władzy. Zainicjowała m.in. powstanie Dywizji Waffen SS-Galizien.

Jesienią 1942 r. OUN-B powołała Ukraińską Powstańczą Armię, która pierwsze zbrojne wystąpienia przeprowadziła w lutym 1943 r. W niewielkim stopniu skoncentrowały się one na atakowaniu Niemców – w celu zdobycia broni. UPA przede wszystkim przygotowywała się do powstania i działań przeciwko Armii Czerwonej, a ponadto dążyła do zmiany struktury narodowościowej na Zachodniej Ukrainie. Zapoczątkowała tym samym tzw. antypolską akcję na Wołyniu i w Galicji Wschodniej. Szacuje się, że przez szeregi UPA przewinęło się ponad 100 tys. ludzi. Obszarem jej działań była głównie Zachodnia Ukraina, ale starała się tworzyć swoje oddziały również w centralnej i we wschodniej części kraju. W ciągu kilku lat pod wpływem kontaktów z Ukraińcami wschodnimi zmienił się sam program OUN-B, który na przełomie 1944 r. i 1945 r. przeszedł drogę od nacjonalizmu integralnego do programu narodowo-demokratycznego.

Okres okupacji niemieckiej był czasem tragicznym dla mieszkańców tych ziem. Niemcy traktowali Ukraińców jako niewolniczą siłę roboczą. Eksploatowali kraj gospodarczo i wykorzystywali jego zasoby na potrzeby prowadzenia wojny. Zgodnie z Generalnym Planem Wschodnim w przyszłości mieszkańcy Ukrainy mieli zostać wysiedleni. Ukraina obok Białorusi i Polski została najbardziej doświadczona okrucieństwem II wojny światowej – poniosła jedne z największych strat ludzkich.

Po ponownym zajęciu tych ziem przez Armię Czerwoną miliony Ukraińców służyło w tej formacji. Jak zaznaczył rozmówca, walka Ukraińców w II wojnie światowej oznaczała ich udział głównie w Armii Czerwonej, a nie w UPA. Do października 1944 r. Ukraina została wyzwolona spod okupacji niemieckiej. Po wojnie nastąpiła odbudowa kraju ze zniszczeń, ale do 1989 r. proces urbanizacji przebiegał tu dużo wolniej niż w ZSRR. Zachodnia część kraju w dużej mierze pozostała regionem rolniczym. Przystąpiono do jego sowietyzacji. Sowieci ukraińskość traktowali jako rodzaj pewnej odrębności kulturowej, a język uważali za dialekt ludowy, który nie rozwinął się w pełni.

Zwalczano UPA, a jej zwolenników dotykały brutalne represje i deportacje. Zniszczono ukraiński Kościół greckokatolicki. Podobnie jak w innych krajach bloku sowieckiego, w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych powstawały różne grupy dysydenckie i niepodległościowe. Niektóre odwoływały się do tradycji UPA, inne za swój cel obrały obronę praw człowieka. Większość tych inicjatyw została spacyfikowana. Ruch dysydencki na Ukrainie – w ocenie rozmówcy – zaliczał się do znacznie silniejszych niż w ZSRR. Ukraińska republika, uznawana przez ZSRR za jedną z najważniejszych w całym bloku socjalistycznym, próbowała walczyć o niezależność gospodarczą i przeżywała również rozkwit życia kulturalnego.

Zapraszamy na rozmowę z prof. Tomaszem Stryjkiem z Instytutu Studiów Politycznych PAN i Collegium Civitas, znawcą historii krajów Europy Środkowej i Wschodniej, badaczem polityki pamięci i polityki historycznej w stosunkach międzynarodowych.

Korekta językowa Beata Bińko