Obrona Westerplatte stała się głośna w Polsce już we wrześniu 1939 r. za sprawą informacji prasowych i radiowych, chociaż na tle innych bitew kampanii polskiej nie miała dużego znaczenia. Po kapitulacji Westerplatte Niemcy rozpoczęli rozbiórkę budynków na półwyspie. W późniejszym okresie powstał tam podobóz obozu koncentracyjnego Stutthof. Po zakończeniu II wojny światowej jego upamiętnianie było uwikłane w politykę historyczną władz PRL. Pierwsze poważne działania w tym obszarze podjęto właściwie dopiero w latach sześćdziesiątych.

W lipcu 1946 r. obrońcy Westerplatte zorganizowali pierwsze wspólne spotkanie, na którym założyli Związek Obrońców Westerplatte. Organizacja ta miała przede wszystkim charakter samopomocowy. W tym samym roku dzięki staraniom westerplatczyków odsłonięto w sąsiedztwie zniszczonej Wartowni nr 5 niewielki cmentarz-pomnik. Sami obrońcy mieli różne zdania co do upamiętniania obrony półwyspu we wrześniu 1939 r. Na przykład mjr Franciszek Dąbrowski uważał, że Westerplatte powinno pozostać zniszczone jako przejmujący obraz wojny.

W 1949 r. Związek Obrońców Westerplatte został wchłonięty przez Związek Bojowników o Wolność i Demokrację. Pierwszy duży zjazd westerplatczycy zorganizowali w 1957 r. Różnie potoczyły się ich losy po II wojnie światowej. Niektórzy włączyli się w oficjalny nurt życia politycznego (wstąpili do partii) i społecznego (np. Leon Pająk), inni zginęli z rąk Informacji Wojskowej w trakcie śledztwa (kpt. Mieczysław Słaby). Niektórzy pozostali na Zachodzie, inni wrócili do swoich rodzin na dawnych kresach II RP, które zmieniły przynależność państwową.

Przez wiele lat po wojnie teren Wojskowej Składnicy Tranzytowej pozostawał zniszczony i zaniedbamy. Co najmniej dwukrotnie groziło mu unicestwienie. Pierwszym takim momentem był – niezrealizowany – pomysł budowy 25 baterii artylerii stałej, a następnie w połowie lat pięćdziesiątych poszerzono kanał portowy, w wyniku czego zmniejszono teren półwyspu. Z tymi ostatnimi pracami wiązała się idea wysunięta przez Biuro Historyczne Marynarki Wojennej, by jako formę upamiętnienia usypać kopiec. W 1963 r. rozstrzygnięto konkurs na pomnik Obrońców Wybrzeża (tak nazywany obecnie), który stanął na kopcu. W rzeczywistości pojawiają się na nim różne wątki, związane nie tylko z kampanią polską 1939 r. Pomnik odsłonięto 9 października 1966 r., czyli kilka dni przed rocznicą bitwy pod Lenino, obchodzonej w PRL jako Dzień Wojska Polskiego. W latach sześćdziesiątych ocalono od rozbiórki Wartownię nr 1 na Westerplatte, czyli jedną z sześciu wartowni zbudowanych tam w latach trzydziestych. Miała zostać wysadzona w powietrze, ale dzięki grupie osób związanych z PTTK z Politechniki Gdańskiej w 1967 r. przesunięto ją w inne miejsce, a w 1974 r. otwarto w niej pierwsze muzeum, pod nazwą Wartownia nr 1. Rolę w upamiętnianiu obrony półwyspu odegrał dramat wojenny z tegoż roku w reżyserii Stanisława Różewicza, Westerplatte. Te wszystkie działania przyczyniły się do spopularyzowania tego miejsca w świadomości społecznej. Zaczęły tam przyjeżdżać szkolne wycieczki i odbywały się przysięgi żołnierskie.

Kolejnym przełomowym wydarzeniem w historii upamiętniania obrońców Westerplatte było sprowadzenie w 1971 r. do Polski prochów mjr. Henryka Sucharskiego (zmarł w 1946 r. w Neapolu). 1 września 1971 r. na Westerplatte odbyły się uroczystości pogrzebowe zgodnie z najwyższą rangą ceremoniału wojskowego. Uroczystość miała bardzo podniosły charakter, brały w niej udział władze partyjne i wojskowe. Ówczesny minister obrony narodowej gen. Wojciech Jaruzelski udekorował urnę majora krzyżem Orderu Virtuti Militari. W 1987 r. zaś na Westerplatte papież Jan Paweł II spotkał się z licznie zgromadzoną młodzieżą. Zdaniem rozmówcy Ojciec Święty przez wypowiedziane słowa dotyczące obecności w życiu każdego człowieka swojego „Westerplatte” pokazał, że historia może być inspirująca dla teraźniejszości.

Niezależnie od oficjalnych uroczystości, które zaczęto organizować na Westerplatte w latach siedemdziesiątych, w upamiętnianie niemal od początku angażowali się harcerze. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych zapoczątkowano uroczystości o charakterze znanym w obecnej formie. Po 1989 r. możliwe było też docenienie westerplatczyków przez nadanie im odznaczeń czy przyznanie rent.

W 2015 powołano Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 r., które w kolejnym roku połączono z Muzeum II Wojny Światowej. Muzeum jeszcze jako samodzielna instytucja, a potem część innej placówki zapoczątkowało prace archeologiczne. W ich efekcie w 2019 r. odnaleziono szczątki dziewięciu obrońców. W listopadzie 2022 r. odsłonięto nowy cmentarz na Westerplatte.

Zapraszamy do wysłuchania i obejrzenia rozmowy z Mateuszem Jasikiem, kierownikiem Wartowni nr 1 na Westerplatte Oddziału Muzeum Gdańska i pełnomocnikiem dyrektora Muzeum II Wojny Światowej ds. popularyzacji.

Korekta językowa Beata Bińko